Kategoryzacja uwarunkowań procesu suburbanizacji w świetle literatury zagranicznej i krajowej

Wprowadzenie

Proces suburbanizacji w obecnej formie towarzyszy miastom od kilku dekad, a samo zjawisko rozlewania i rozpraszania zabudowy miejskiej można zaobserwować w zasadzie od początku istnienia miast. Istotne wydaje się zatem pytanie, jakie są przyczyny występowania tego zjawiska oraz czy w zależności od przestrzeni geograficznej są one inne? W literaturze poświęconej zjawisku suburbanizacji – zarówno krajowej, jak i zagranicznej – bardzo często wskazuje się na wiele różnorodnych przyczyn, które mają wpływ na jej skalę i charakter. W celu poznania uwarunkowań sprzyjających powstawaniu suburbanizacji dokonano przeglądu literaturowego, który skupił się na rozpoznaniu i kategoryzacji jej możliwych przyczyn. Artykuł ten oparty został na przeglądzie 46 opracowań literaturowych poświęconych zagadnieniu suburbanizacji, z czego 26 to opracowania krajowe, a 20 zagraniczne. Kwerenda literatury pozwoliła na wyodrębnienie 274 przyczyn, które według autorów odpowiadają za powstawanie zjawiska suburbanizacji.

Geograficzny obszar badań rozpoznany w literaturze jest bardzo szeroki i dotyczy aspektów suburbanizacji na wszystkich zamieszkałych przez człowieka kontynentach. Mamy więc przedstawiony zakres badań i postrzegania procesu powstawania suburbiów na bardzo różnorodnym obszarze. W rozpoznanej literaturze możemy dostrzec jednak, że opracowania dotyczące obszarów państw czy kontynentów podchodzą do tego zagadnienia w sposób bardzo ogólnikowy, a tylko w opracowaniach poświęconych największym aglomeracjom bardziej szczegółowo podchodzi się do zagadnienia przyczyn suburbanizacji.

Jedną z najważniejszych publikacji w przeglądzie literaturowym w kontekście rozwoju suburbanizacji w Polsce jest raport opracowany przez Europejską Agencję Środowiska (Europe Environment Agency 2016). Raport ten analizuje 32 kraje europejskie na trzech poziomach: krajowym, regionalnym (NUTS-2) oraz komórek o powierzchni 1 km² i opiera się na danych pochodzących z Programu Obserwacji Ziemi Komisji Europejskiej „Copernicus”. Wyróżnione w tym opracowaniu uwarunkowania dają wgląd w zjawisko ekspansji miast dla całego obszaru kontynentu europejskiego i pozwalają dostrzec oraz porównać przebieg procesu suburbanizacji w Polsce na tle innych państw starego kontynentu. Istotnym międzynarodowym źródłem informacji o uwarunkowaniach procesu suburbanizacji jest opracowanie Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (ang. OECD) poświęcone zjawisku urban sprawl (OECD 2018). Jest to cenne źródło wiedzy na temat uwarunkowań procesu suburbanizacji pochodzące z analizy 36 państw wchodzących w skład OECD, głównie z obszaru Europy, Ameryki Północnej, Australii i Japonii.

W polskojęzycznej literaturze badania dotyczące suburbanizacji wykazują podobne trendy jak w literaturze międzynarodowej i odnoszą się one ogólnie do całego kraju z oparciem swoich założeń na największych krajowych ośrodkach miejskich bądź też na największych aglomeracjach i ich otoczeniu (studia przypadków). Procesy suburbanizacji w Polsce najlepiej rozpoznane i opisane są w literaturze przedmiotu dla obszarów metropolitalnych Warszawy oraz Poznania. W literaturze są one dokładnie zreferowane zarówno dla obszaru rdzeniowego, jak i podmiejskiego. Są nawet opracowania dla pojedynczych gmin podmiejskich jak np. podwarszawska gmina Piaseczno. Opracowania niestety w dużej mierze nie podejmują tematu uwarunkowań suburbanizacji w otoczeniu miast małych i średnich, o ile nie znajdują się one w bezpośrednim sąsiedztwie dużych ośrodków miejskich.

Kategoryzacja uwarunkowań procesu suburbanizacji

Szeroki wachlarz literaturowy pozwala na spojrzenie na problem z wielu perspektyw badawczych na przestrzeni długiego okresu, a uwarunkowania tego procesu są najchętniej wskazywaną grupą w większości opracowań. Dokładniejsza analiza wyodrębnionych 274 przytaczanych przez autorów uwarunkowań pozwoliła na ich kategoryzację (Tab. 1.) i wydzielenie 10 kategorii głównych:

1. −uwarunkowania ekonomiczne,
2. −uwarunkowania społeczne,
3. −uwarunkowania funkcjonalno-przestrzenne,
4. −uwarunkowania środowiskowe,
5. −rynek nieruchomości,
6. −uwarunkowania demograficzne,
7. −uwarunkowania infrastrukturalne,
8. −uwarunkowania transportowe,
9. −uwarunkowania kulturowe,
10. −uwarunkowania zdrowotne,
11. −inne.

Wśród najczęściej przytaczanych uwarunkowań zachodzenia suburbanizacji autorzy wskazują na determinanty ekonomiczne. Dominują one w wynikach przeglądu literatury zarówno w zakresie opracowań krajowych, jak i zagranicznych. Wśród tej grupy uwarunkowań najczęściej wskazuje się na wzrost dochodów przeciętnego gospodarstwa domowego i spadek znaczenia kosztów transportu, jakie trzeba ponieść w celu dojazdu do miasta rdzeniowego (np. Kurek, Gałka, Wójtowicz 2014; Kaczmarek 2017; Harasimowicz 2018; Cebrian, Sanchez 2019). Dodatkowo bardzo wiele uwarunkowań ekonomicznych związanych jest z różnicami cenowymi ogólnie pojętych nieruchomości – budynków mieszkalnych oraz gruntów pod zabudowę. Autorzy – zarówno w opracowaniach polskich (Sołtys 2018), jak i zagranicznych – wskazują na dysproporcję cenową w tym zakresie i wskazują w swoich publikacjach na niższe koszty nieruchomości na terenach gmin podmiejskich w porównaniu z miastem centralnym (Bhatta 2010). Autorzy zwracają uwagę, że za ceny nieruchomości w centrum miasta można zakupić nieruchomość o znacznie większym metrażu na przedmieściach, często w lepszym standardzie niż w miejskim mieszkaniu. Zagraniczni autorzy wskazują, że do decyzji o osiedleniu się na przedmieściach przyczynia się system bankowy oferujący stosunkowo tanie kredyty hipoteczne pozwalające na zakup nieruchomości podmiotom, które nie posiadają jeszcze własnej zdolności finansowej na zrealizowanie takiej inwestycji (Bhatta 2010). Zagraniczni i krajowi badacze wskazują, że poza niższymi kosztami zakupu samej nieruchomości niższe są też koszty jej utrzymania na terenach podmiejskich wynikające z rywalizacji podmiejskich gmin o przyciągniecie nowych mieszkańców poprzez korzystne lokalne prawa podatkowe sprzyjające mieszkańcom terenów podmiejskich bardziej niż osobom mieszkającym w obszarze silnie zurbanizowanym (Małek 2011). Takie podejście gmin podmiejskich według autorów (np. Lorens 2005; Sołtys 2018) jest spowodowane opłacalnością ekonomiczną „przyciągania” mieszkańców na teren swojej gminy, którzy w perspektywie długookresowej będą płacili podatki na rzecz budżetu danej jednostki terytorialnej. Kolejnym z czynników gospodarczych często przytaczanym przez autorów polskich i zagranicznych (np. Kożan, Balcerek 2006; Bhatta 2010; Kurek, Gałka, Wójtowicz 2014; Masik 2018; OECD 2018) jest dostęp do gruntów. Autorzy wskazują, że czynnikiem sprzyjającym rozwojowi suburbanizacji jest dostęp do tanich gruntów, jak i dostęp do nich w ogóle. W literaturze wskazuje się, że odmiennie niż w mieście o tereny pod zabudowę na terenach podmiejskich jest znacznie łatwiej niż w mieście. Dodatkowo sprzyja temu zjawisko zaniku drobnego rolnictwa oraz presja na zmianę przeznaczenia terenu na grunty pod zabudowę. Wśród gospodarczych aspektów pozwalających na rozwój suburbiów autorzy zarówno polscy, jak i zagraniczni wskazują na globalizację i decentralizacje gospodarki, handlu i usług oraz na nowe formy pracy pozwalające na wykonywanie czynności zdalnie, bez konieczności fizycznej obecności w miejscu pracy (np. Mantey 2011; Europe Environment Agency 2016).

Drugą bardzo istotną kategorią są uwarunkowania społeczne. W tej kategorii – szczególnie w literaturze polskojęzycznej – podkreślana jest społeczna chęć do zasiedlenia terenów podmiejskich w celu podkreślenia swojego statusu społecznego (Beim 2009; Kurek, Gałka, Wójtowicz 2014). Na skalę zjawiska suburbanizacji ma wpływ także swoista moda na zamieszkanie na wsi (Palak 2016). W tej kategorii uwarunkowań wskazywana jest też chęć ucieczki od szeroko pojętych problemów charakterystycznych dla terenów o dużej gęstości zaludnienia, a mianowicie braku poczucia bezpieczeństwa, patologii osiedli mieszkaniowych, hałasu i zanieczyszczenia oraz uciążliwych sąsiadów (np. Kożan, Balcerek 2006; Paszkowski, Schneider-Skalska, Węcławowicz-Bilska 2015; Sołtys 2018). Społeczeństwo postrzega mieszkanie w gminie podmiejskiej jako rozwiązanie wymienionych wcześniej problemów. Ponadto zamieszkanie na przedmieściach pozwala na zaspokojenie potrzeby większej powierzchni mieszkaniowej i spełnienia marzenia o posiadaniu własnego domu z ogrodem, który jest wymieniany w literaturze jako najbardziej pożądana forma mieszkania (Sołtys 2018). Generalnie zamieszkanie na wsi, zarówno w polskiej, jak i zagranicznej literaturze, jest postrzegane jako zapewniające wyższy standard i jakość życia (np. Beim 2009; Szewrański, Kazak, Sasik 2013; Europe Environment Agency 2016; Masik 2018; Pengjun, Shengxiao 2018).

Kolejną kategorią czynników przyczyniających się do rozwoju zjawiska suburbanizacji są uwarunkowania funkcjonalno-przestrzenne. W tej kategorii w literaturze zagranicznej wskazuje się, że przyczyną powstawania stref suburbialnych jest zmiana funkcjonowania miast, ich odejście od scentralizowanej przestrzeni produkcyjnej na rzecz portów komunikacyjno-handlowych (Coq-Huelva, Asian-Chaves 2019). Zagraniczni autorzy zwracają także uwagę na degradację centrów miast i pogarszające się warunki życia, dodatkowo wskazując na słabości systemu planowania, z czym także zgadzają się polscy badacze (Bhatta 2010; Kurek, Gałka, Wójtowicz 2014; Markowski 2015; Europe Environment Agency 2016). W polskiej literaturze wskazuje się też na bardzo liberalne i dosłowne podejście do prawa własności i rozporządzania własnością, która jest stawiana ponad interes publiczny (Mantey 2011). Wskazuje się też atrakcyjność obszarów wiejskich jako terenów greenfield, które są atrakcyjniejsze dla deweloperów i inwestorów w porównaniu z terenami typu brownfield w obszarach zurbanizowanych (Mason, Nigmatullina 2011; Europe Environment Agency 2016).

Następną kategorią uwarunkowań często przytaczanych w badaniach poświęconych suburbanizacji są determinanty środowiskowe. Uwarunkowania w tej grupie przytaczane były w znacznej części analizowanych publikacji. Zarówno w krajowej, jak i zagranicznej literaturze wskazuje się na lepsze warunki środowiska naturalnego na terenach podmiejskich w przeciwieństwie do zanieczyszczonych i zdegradowanych środowiskowo obszarów miejskich (Wdowicka, Mierzejewska 2012; Kurek, Gałka, Wójtowicz 2014; Masik 2018; OECD 2018; Sołtys 2018). Dodatkowo podkreśla się wyższe walory przyrodnicze obszarów wiejskich i sprzyjające warunki krajobrazowe (Zborowski, Raźniak 2013).

Rynek nieruchomości jako kategoria uwarunkowań przyczyniających się do suburbanizacji pojawia się w literaturze dość często. Wśród przyczyn suburbanizacji związanych z nieruchomościami wskazuje się głównie na duże zapotrzebowanie na mieszkania, których relatywnie brakuje w dużych miastach, a także na zbyt małą powierzchnię mieszkań obecnie dostępnych w miejskich zasobach mieszkaniowych. Poza niedoborem powierzchni mieszkaniowej autorzy wskazują też na niezadowalający stan (standard) mieszkań. Problemy te identyfikowane są zarówno w zagranicznej, jak i krajowej literaturze naukowej (Zimnicka, Czernik 2007; Beim 2008). W zagranicznych opracowaniach wskazuje się także na niedobór przystępnych cenowo mieszkań w centrum miasta, co pozwoliłoby zatrzymać tam cześć osób (Cebrian, Sanchez 2019).

Demograficzne uwarunkowania podejmowane w literaturze zagranicznej wskazują, że na skalę suburbanizacji wpływa wiele aspektów powiązanych z demografią miasta. Pierwszym z nich jest sama liczba ludności danego ośrodka miejskiego. Raport opublikowany przez EEA-FOEN (2016) wskazuje, że im większa liczba mieszkańców, tym miasto może rozlewać się bardziej. Na suburbanizację wpływa też struktura wieku i wykształcenia ludności. Im młodsi i im lepiej wykształceni są mieszkańcy miasta, tym większą mają tendencję do przenoszenia się na tereny podmiejskie (Palak 2016). Dodatkowo autor wskazuje, że czynnikiem sprzyjającym suburbanizacji jest brak lub niewielka liczba dzieci w danej rodzinie. W polskiej literaturze autorzy zwracają uwagę na strukturę wieku ludności miast i dzietność, a dodatkowo wskazują, że przyczyną suburbanizacji w polskich miastach jest wzrost liczby ludności największych ośrodków miejskich i duża gęstość zaludnienia w centrach miast (Mantey 2011; Palak 2016).

Kategoriami poruszanymi w literaturze często są także kwestie dotyczące infrastruktury oraz transportu. W przypadku kwestii transportowych generalnie autorzy opracowań, zarówno krajowych, jak i zagranicznych, są zgodni, że transport w bardzo dużej mierze ma wpływ na zasięg i szybkość zachodzenia procesów suburbanizacji wokół miast centralnych (Małek 2011; Kamal-Chauoi, Sanchez-Reaza 2012; Europe Environment Agency 2016; Kaczmarek 2017). W kategorii tej często podkreślana jest kwestia zwiększania się w ostatnich kilkudziesięciu latach dostępności do samochodu dla przeciętnej rodziny oraz spadku znaczenia kosztów transportu w ogólnych wydatkach, co przy dominującej roli transportu indywidualnego pozwala na osiedlanie się w coraz większej odległości od miasta centralnego (Mantey 2011; Paszkowski, Schneider-Skalska, Węcławowicz-Bilska 2015; OECD 2018). Eurostat (2016) poza indywidualnym transportem samochodowym wymienia również coraz sprawniej działający system transportu publicznego, który pozwala na osiedlenie się poza granicami ośrodka miejskiego nawet osobom nieposiadającym własnego samochodu. Poruszane w literaturze kwestie transportowe w większości przypadków odnoszą się do silnej rozbudowy sieci transportowej – drogowej i kolejowej. Autorzy polscy i zagraniczni podkreślają, że dzięki jej rozbudowie możliwa jest tak szybka i daleko posunięta suburbanizacja, oraz wskazują, że proces ten najszybciej zachodzi właśnie w sąsiedztwie autostradowych i kolejowych szlaków komunikacyjnych (Kahn 2000; Heimlich, Anderson 2001; Kaczmarek 2017; Masik 2018). W analizowanych opracowaniach można spotkać się także ze wskazaniem rozwoju sieci teleinformatycznych, które w znacznym stopniu poprawiają możliwości komunikacji i umożliwiają pracę zdalną, która bez takiej infrastruktury nie mogłaby zaistnieć. Stwarza to coraz większe możliwości pracy poza obszarem miejskim (Heimlich, Anderson 2001; Małek 2011; Europe Environment Agency 2016; Kaczmarek 2017).

Rzadziej w literaturze podkreślane są uwarunkowania kulturowe i zdrowotne. W przypadku uwarunkowań kulturowych autorzy pochylający się nad zagadnieniem suburbanizacji w dużej mierze wskazują na fakt, że zamieszkanie na przedmieściach stało się modą i stylem życia, które wzmacnia prestiż osób je zamieszkujących (np. Zborowski, Raźniak 2013; Europe Environment Agency 2016; Harasimowicz 2018; Sołtys 2018). Ponadto w krajowej literaturze J. Sołtys (2018) wymienia też polskie, specyficzne, przychylne podejście do zamieszkania na wsi, które daje możliwość uprawiania własnego ogródka. Dodatkowo wskazuje się, że suburbanizacja jest przejawem działania na własną rękę i jest pozostałością sprzeciwu po minionym ustroju, kiedy zabronione były takie działania (Paszkowski, Schneider-Skalska, Węcławowicz-Bilska 2015). W kwestii zdrowotnej autorzy głównie wskazują na korzystniejsze dla zdrowia warunki życia poza obszarem zurbanizowanym i mniejsze zanieczyszczenie powietrza i stężenie hałasu. Wskazano także na lepszą dostępność terenów sportowych i rekreacyjnych w obszarze podmiejskim (np. Kok, Kovacs 1998; Beim 2009; Kurek, Gałka, Wójtowicz 2014; Paszkowski, Schneider-Skalska, Węcławowicz-Bilska 2015; OECD 2018).

Pozostałe uwarunkowania procesu suburbanizacji wskazują na wiele pojedynczych aspektów mających wpływ na przebieg i wielkość zjawiska suburbanizacji. Polscy i zagraniczni autorzy wymieniają m.in. duże braki i luki w planowaniu przestrzennym oraz ogólnie pojętą politykę przestrzenną w obszarze miast i ich terenów podmiejskich (np. Bhatta 2010; Paszkowski, Schneider-Skalska, Węcławowicz-Bilska 2014; Topczewska 2014; Europe Environment Agency 2016; Harasimowicz 2018). Autorzy wskazują też na częsty brak woli politycznej, by taki stan rzeczy zmienić, często ze względu na korzyści ekonomiczne głównie w gminach, gdzie suburbanizacja zachodzi. Dodatkowo wskazuje się na ogólnie sprzyjające prawo pozwalające na tworzenie się przedmieść oraz na rozwój technologiczny, dzięki któremu powstają nowe formy zatrudnienia dające możliwości pracy bez konieczności opuszczania miejsca zamieszkania (Mantey 2011; Cebrian Abellan, Sanchez Ondoño 2019). W literaturze zagranicznej znaleziono także wskazanie, że suburbia rozwijają się tak prężnie z powodu dążenia zarówno deweloperów, jak i inwestorów indywidualnych do realizacji swoich celów mieszkaniowych po linii jak najmniejszego oporu, co znacznie prostsze jest na terenach pozamiejskich niż w silnie zurbanizowanych ośrodkach (Schmidt 2004).

Podsumowanie

Proces suburbanizacji jest bardzo złożonym i trudnym do jednoznacznego zdefiniowania zjawiskiem. Przyczynia się do tego fakt, że trudne jest jednoznaczne wskazanie uwarunkowań odpowiedzialnych za jego powstanie. Mnogość uwarunkowań wskazanych przez autorów analizowanych publikacji pozwoliła na ich kategoryzację w 10 grupach. Spośród dużej liczby uwarunkowań przytaczanych przez autorów różnych publikacji poświęconych zagadnieniu suburbanizacji można wyodrębnić jednak kilka najważniejszych, które pojawiły się w większej liczbie publikacji. Najczęściej przytaczanymi uwarunkowaniami są uwarunkowania ekonomiczne związane ze wzrostem zamożności ludności, chęcią poprawy warunków mieszkaniowych i spadkiem udziału kosztów transportu indywidualnego, a co za tym idzie możliwością przeniesienia się poza granice miasta. Innym istotnym wskazywanym uwarunkowaniem jest kwestia dostępności większego powierzchniowo domu pod miastem w porównaniu z mieszkaniem w mieście w podobnej cenie. Posiadanie domu poza miastem jest też często wskazywane jako podkreślenie swojego wyższego statusu społecznego. Jest to tylko kilka najczęściej wymienianych uwarunkowań spośród bardzo dużej liczby spotkanych w literaturze. Podkreśla to fakt bardzo złożonej natury procesu suburbanizacji i trudnych do jednoznacznego wskazania przyczyn.